नाट्यशास्त्र

नाट्यशास्त्र

भरत मुनींनी नाट्य शास्त्राची निर्मिती प्रत्यक्ष ब्रह्मदेवाच्या सांगण्यावरून केली असा समज आहे. नाट्य शास्त्राची निर्मिती इ.स.पू. ४०० ते इ.स.च्या २ ऱ्या शतकाच्या दरम्यान झाली असावी असे मानतात . भारतीय नाट्य आणि नृत्य शास्त्राची मूळ कल्पना या भरतमुनींच्या नाट्यशास्त्रात आहे. हे नाट्यशास्त्र दहा विभागात विभागले गेले आहे.ख्रिस्तपूर्व काळात भारतात भरत नावाचा मुनी होऊन गेला. त्याने नाट्यकलेवर एक ३७ अध्यायी ग्रंथ लिहिला. तोच ग्रंथ भरताचे नाट्यशास्त्र म्हणुन प्रसिद्ध आहे.अशी आख्यायिका आहे की देवतांनी ब्रम्हदेवास सर्वसामान्यांस कळतील असे वेद निर्माण करण्यास सांगितले. त्यावर, त्याने 'नाट्यवेद' म्हणुन पांचवा वेद निर्माण केला.यात, ऋग्वेदातील पाठ्य,यजुर्वेदातील अभिनय,सामवेदातीलगायन आणि अथर्ववेदातील रस घेण्यात आलेत. नाट्यवेदाच्या निर्मितीनंतर,त्यांनी भरतमुनींना त्याचा पृथ्विवर प्रसार करण्यास सांगीतले.शिवाने भरतमुनीचे प्रथम नाट्य बघुन,आपला शिष्य तंडु यास भरत मुनीस नृत्याचे अधिकृत सिद्धांत कथन करण्यास पाठविले.या सिद्धांतांचा समावेश त्याने ’तांडव लक्षण’ या सदरात केला आहे.भरत मुनींनी शरीराच्या १० मुद्रांचा, मानेच्या ९,हातांच्या ३६ तर डोक्याच्या १३ मुद्रांचा त्यात समावेश केला आहे. नृत्यातील वेगवेगळ्या शाखांनी मग त्याचे या मुळ सिद्धांतांचा वापर करून व त्यास फुलवुन, त्यांची, कंठ व वाद्य संगीताशी एकतानता करुन, त्याचा एखाद्या कथेच्या/कथानकाच्या सादरीकरणासाठी विस्तृतपणे वापर केला. भरत नाट्य ,कथकली ,कुचुपुडी  व लावणी या सगळ्यात नाट्यशास्त्र असते. काबुकी या मध्ये देखील नाट्यशास्त्र असते.


नाटक - नाटक म्हणजे जिवंत, मृत, पौराणिक, ऐतिहासिक किंवा काल्पनिक व्यक्ती किंवा प्राणी यांच्या भूमिका करणार्‍या नटांनी रंगमंचावर सादर केलेली, बहुधा संवादात्मक, अभिनयमय, नृत्यमय किंवा काव्यमय कलाकृती.

अभिनय कलेचा उगम - माणूस जन्माला येतो तो एक अभिजात नट म्हणून,लहान असताना तो रडण्याचा अभिनय करतो,त्याच्या डोळ्यात पाण्याचा थेंब देखिल नसतो तरी त्याला माहित असते रडण्याचा आवाज काढला की त्याला हवी ती गोष्ट मिळणार.
लहानपणी आपण घरसंसार हा खेळ खेळलेला असेल बहुली,स्वयंपाकघर आणि तेथे नसलेल्या गोष्टि देखिल आपण असल्याचा भास निर्माण करतो म्हणजेच आपन अभिनय करतो.

भरताचे हे नाट्य शास्त्र चार वेदांच्या थोड्या फार माहितीने बनले आहे आणि यासाठी विविध माहितीचा उपयोग केला गेला आहे यामध्ये २२ वा अध्याय हा सामान्य अभिनयाचा आहे आंगिक वाचिक सात्विक अभिनयाचे संतुलन म्हणजे सामान्य संतुलन होय भूमिकेशी समरस होणे म्हणजे सात्विक अभिनय होय जो यात अत्यंत महत्वाचा आहे

अभिनयाचे चार प्रमुख प्रकार सांगितले आहेत -

a.आंगिक
b.वाचिक
c.सात्विक
d.आहार्य

’अभिनय’’ च्या  अंतर्गत गायन,वादन,नर्तन,मंच शिल्प,काव्य,आध्यात्म,दर्शन,योग,मनोविज्ञान,प्रकृति या सगळ्यांचा समावेश असणे गरजेचे आहे आणि तरच अभिनयाद्वारे इच्छित परिणाम साधला जातो वाचिक अभिनयाचे दोन प्रकार आढळतात
लोक्धार्मी
नाट्य धर्मी
याव्दारे अभिनयाचा कस लागतो लोक्धार्मी यात वास्तववादी भूमिका करावयाची असते कि ज्या मुळे भूमिका ही जिवंत वाटली पाहिजे आणि नाट्य धर्मी मध्ये नाटकाद्वारे अभिनय साधावयाचा असतो
---------------------------------------------------------------
अभिनय म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचा झालेला कायाप्रवेश (अभिनय करताना अपन एखादी व्यक्तिरेखा सकरतो म्हणजे त्या व्यक्तीला आपल्या मद्धे आणतो) - दिलीप प्रभावळकर.

कलाकार हा दुप्पट आयुष्य जगतो एक स्वताचे आणि दुसरे तो ज्या व्यक्तिरेखा सकरतो त्यांचे.
---------------------------------------------------------------

अभिनय -

’अभिनय’’ च्या  अंतर्गत गायन,वादन,नर्तन,मंच शिल्प,काव्य,आध्यात्म,दर्शन,योग,मनोविज्ञान,प्रकृति या सगळ्यांचा समावेश असणे गरजेचे आहे आणि तरच अभिनयाद्वारे इच्छित परिणाम साधला जातो वाचिक अभिनयाचे दोन प्रकार आढळतात
लोक्धार्मी
नाट्य धर्मी
याव्दारे अभिनयाचा कस लागतो लोक्धार्मी यात वास्तववादी भूमिका करावयाची असते कि ज्या मुळे भूमिका ही जिवंत वाटली पाहिजे आणि नाट्य धर्मी मध्ये नाटकाद्वारे अभिनय साधावयाचा असतो.


आंगिक अभिनय - 
आंगिक अभिनय म्हणजेच शारीरिक हालचाली, चेहरा आणि हावभाव या माध्यमातून भावना रसिकांपर्यंत पोहोचवणे.

सात्विक अभिनय -
सात्विक अभिनय म्हणजे ज्यमद्धे स्वेद, स्तंभ, कंप, अश्रु, वैवर्ण्य, रोमांच, स्वरभंग आणि प्रलय याची गणना होते.

वाचिक अभिनय - 
वाचा म्हणजे वाणी,बोलणे.शब्दोचारातुन भावना व्यक्त करने म्हणजे वाचिक अभिनय.
नाट्यवाचन,कथाकथन,आकाशवाणीवरून होणारी नाट्य ही वाचिक अभिनयाची उदाहरने आहेत.
शब्दाच्या नुसत्या उच्चारावरून पत्राची ओळख झाली पाहिजे,त्यावरून त्याचे वय,व्यवसाय व मानसिक अवस्था प्रगट व्हावी.
नाट्य संस्करामद्धे वाचिक अभिनयाच्या दृष्टीने दोन महत्वाच्या गोष्टी आहेत.
    * आपन श्वास घेतो त्यावेळी हवा श्वासावाटे आत घेणे ती शरीरात साठवणे,त्यासाठी दिर्घ श्वास घेउन हळू हळू तो          सोडणे.
    * ओंकार यामद्धे ॐ हा शब्द उच्चारायचा जितका जास्त वेळ ओंकार टिकत असेल तितका चांगला.
      यामुळे स्वर लांम्बवने,आवाजात चढ़ उतार करने सुलभ जाते.

जिभेचे व्यायाम - # जीभ जास्तीत जास्त बाहेर काढून नाकाच्या शेंडयाला लावण्याचा प्रयत्न करने.
                        # जीभ चक्राकार फिरवने.
                       # जीभ ओठांवरन फिरवने
                      # ल,ळ असलेले शब्द भरभर पण स्पष्टपणे म्हणणे.

आहार्य अभिनय
आहार्य अभिनय हे वास्तविक पाहायला गेले तर अभिनयाचे अंग नसून रंगभूषा आणि वेशभूषा यामधून प्रगट होते. उदा. - शंकराचा गेटअप.

- श्रीनिवास कुलकर्णी